دایرة المعارف تشیع (کتاب)

دایرةالمعارف تشیع، مجموعه‌ای از مقالات نظام‌مند به ترتیب الفبایی، در قلمرو مطالعات، فرهنگ و تمدن شیعه که در ایران نوشته می‌شود. این مجموعه که قرار است شامل حدود بیست هزار مقاله تألیفی باشد، از سال ۱۳۶۲ش شروع شده و تدوین آن ادامه دارد. تاکنون ۱۵ جلد از این مجموعه منتشر شده است. شرح مفاهیم کلیدی قرآن، شرح احادیث معروف، زندگی‌نامه چهره‌های شناخته‌شده اسلام و تشیع، اصطلاحات عرفانی و معرفی رجال و حوادث تاریخی مهم شیعی، از جمله موضوعات این دایرة المعارف است. مهدی محقق، صدر حاج سیدجوادی، کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی، سرپرستان و فهیمه محبی انجدانی، پشتیبان اصلی مالی این مجموعه بوده است. بر برخی از مقالات آن انتقاداتی وارد شده است.

تاریخچه

طرح تدوین دایرة المعارف تشیع با انگیزه شناساندن مذهب تشیع در اواخر ۱۳۶۰ش و اوایل ۱۳۶۱ش تهیه و نخستین جلد آن در ۱۳۶۶ش منتشر شد. این دایرةالمعارف ابتدا با سرمایه مالی ابوالفضل تولیت پس از تأسیس بنیاد اسلامی طاهر و با نظارت علمی مهدی محقق و همکاری کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی آغاز به‌کار کرد، اما پس از چندی (از ۱۳۶۲ش) که از مهدی محقق برای طرح‌ریزی دانشنامه جهان اسلام دعوت شد، سیداحمد صدر حاج‌سید جوادی سرپرستی آن را برعهده گرفت و همچنان با همکاری کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی کار تدوین دایرة المعارف تشیع را پی گرفت.

پس از چاپ دو جلد از این مجموعه در پی بروز مشکلات مالی، انتشار مجلدات بعدی به‌تعویق افتاد تا آنکه فهیمه محبی انجدانی که مدیر بنیاد خیریه شط بود، مدیریت مالی و اجرایی دایرة المعارف تشیع را به مدت دو دهه یعنی تا پیش از وفاتش در ۱۳۸۸ش و تا زمان انتشار جلد ۱۳ دایرة المعارف برعهده گرفت. از آن پس انتشارات حکمت امتیاز انتشار دایرةالمعارف تشیع را خریداری کرد و جلد ۱۴ آن را که با مقاله «کربلا» آغاز و به مقاله «لیلة المبیت» ختم می‌شود، در ۱۳۹۰ش منتشر کرد.این دایرة المعارف که دربردارنده حدود بیست هزار مقاله تألیفی است، به‌ ترتیب الفبای فارسی (آ مقدم بر الف و واو مقدم بر هاء) تنظیم شده‌است. پس از درگذشت حاج سید جوادی در سال ۱۳۹۲، بهاءالدین خرمشاهی و کامران فانی سرپرستی مجموعه را به عهده دارند. در برنامه‌ریزی اولیه قرار بود این اثر در ۱۵ جلد تمام شود، اما مدخل‌های مربوط به حرف «ی» همچنان باقی مانده و تکمیل این مجموعه ادامه دارد.

موضوعات

دامنه مطالب دایرة المعارف تشیع چنان‌که در طرح تدوین آن آمده، شامل این امور است: شرح مفاهیم کلیدی و اعلام قرآن کریم، مفاهیم کلیدی نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه، شرح احوال معصومین(ع) و شیعیان آن‌ها، صحابه، تابعین، امامزادگان، رجال، خاندان‌های شیعی، آثار و کتاب‌های تألیفی شیعی، اصطلاحات علوم حدیث، فقه، اصول فقه و کلامِ شیعه و‌گاه تطبیق آن‌ها با سایر مذاهب، معرفی فرقه‌های شیعی، اصطلاحات منطقی، فلسفی و عرفانی، حوادث مهم تاریخ اسلام و شیعه، بناهای مهم تاریخی، معرفی اماکن جغرافیایی، و نیز توصیف نهادهای اجتماعی که براساس قوانین دینی بنیان‌گذاری شده‌است.

ضوابط انتخاب مدخل ها

بنابه اعلام مسئولین این مجموعه، ضوابط و معیارهایی که در‌ انتخاب‌ این مدخل‌ها به کار رفته بدین قرار است:

• الف: چون از کلمه شیعه و تشیع معنی عام آن یعنی «کُل مَن یتولّی علیا و اهل‌ بیته» در نظر گرفته شده، از فِرق‌ مختلف‌ شیعه و عقاید اساسی آنان یاد شده است. البته تکیه اساسی بر شیعه اثنی عشری است.
• ب: از دانشمندان بزرگ دیگر فرق شیعه همچون زیدیه‌ و اسماعیلیه و آثار و عقایدشان‌ به طور اجمال یاد شده و دانشمندان اهل تسنن نیز که در نشر آثار علوی سهمی داشته‌اند ذکر گردیده‌اند.
• ج: آنانکه آثارشان مورد رد و نقض دانشمندان شیعه قرار گرفته و یا‌ کسانی که با شیعه مناقضات و مناظراتی داشته و به مخالفت با تشیع برخاسته‌اند، معرفی شده‌اند.
• د: رجالی که تشیع آن‌ها مورد شک است یاد شده‌اند‌ تا‌ تحقیق بیشتری‌ درباره آن‌ها صورت گیرد.
• ه: در بیان و توضیح مفاهیم و معانی و شرح اعلام و غیره البته‌ همه جا تکیه اصلی بر منابع اصیل شیعه بوده است ولی‌ از‌ جهت‌ تطبیق و مقایسه و نیز تکمیل و تأیید از منابع معتبری که به وسیله دانشمندان غیر شیعی ‌نوشته‌ شده نیز همواره استفاده شده است.
• و: از آنجا که ایران مرکز تشیع است‌ و این‌ دایرة المعارف نیز به زبان فارسی و نخست برای ایرانیان نوشته شده، به فرهنگ ایران اسلامی‌ توجهی خاص مبذول شده است.

نویسندگان

بیش از صد مؤلف و پژوهشگر در تدوین دایرة المعارف تشیع مشارکت داشته‌اند. پرویز اذکایی، حسن انوشه، شهرام پازوکی، سیدمهدی حائری قزوینی، عبدالحسین شهیدی صالحی، سیدمحمد حسینی، ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، حسین قریشان‌لو، اصغر دادبه، محمدصادق نصیری و پرویز ورجاوند و نیز درگذشتگانی چون مرتضی اسعدی، محمدحسین روحانی، عباس زریاب‌خوئی، حسین کریمان و محمدحسین مشایخ فریدنی از مؤلفان اصلی مجموعه به شمار می‌روند.

چنان‌که در طرح تدوین دایرة المعارف تشیع قید شده هیئت تحریریه، مؤلفان خود را ملزم به رعایت قواعدی کلی در تدوین آن نموده‌اند. ازجمله پیراسته‌بودن مقاله از عقیده شخصی مؤلف، مستندبودن مقاله به منابع شیعی و درصورت لزوم استناد به منابع اهل سنّت، اتخاذ رویکرد توصیفی تاریخی در تدوین مقالات و در مواقع لزوم اخذ رویکرد تحلیلی انتقادی، رعایت حجم پیشنهادی در تألیف مقالات، رعایت قواعد رسم‌الخط و قواعد کتابشناسی دایرة المعارف.

مدخل ها

برخی از مدخل‌های هر جلد:

• جلد اول: آستان قدس رضوی، آستانه امیرالمومنین، آیت الله، ابن سینا، ابوذر غفاری، ابوموسی اشعری و اجتهاد
• جلد دوم: اخباریه، استخاره، اسلام، اسماعیلیه، اصحاب جمل، اقبال لاهوری، امام علی، امامت، انقلاب اسلامی ایران، انقلاب مشروطه، اهل بیت
• جلد سوم: باطنیه، بحارالانوار، بدعت، بنی عباس، بیعت و بعثت
• جلد چهارم: تجرید الکلام، تشیع، تصوف، تعزیه، تفسیر.
• جلد پنجم: تقوی، توبه، تهذیب الاحکام، ثقه الاسلام، جبر و اختیار، جعل حدیث، جمعه، جمکران و جن
• جلد ششم: حافظ، حج، حجاز، حجامت، حدیث، حزب الله، حسبه، حقوق اسلامی، حکمت، حکمیت، حلال و حرام و حوزه
• جلد هفتم: خدیجه، خرقه، خطابه، خمس، خمینی، خندق، دعای عهد
• جلد هشتم: الذریعه، رافضی، راوندی، ربانی شیرازی، رجال، رقیه، رکوع، روضة الشهدا، روضه خوانی و زمزم.
• جلد نهم: سجده، سعادت، سقیفه، سلسله الذهب، سوره، شب قدر، شرح نهج البلاغه، شریعتی، شعبان و شعب ابی طالب
• جلد دهم: شواهد الربوبیه، شهادت، شهدای کربلا، شهریار، شیخ طوسی، شیخ مفید، صله رحم، طالقانی و طبرسی
• جلد یازدهم: عاشورا، عبادت، عبدالعظیم، عدالت، عراق، عزاداری، علوم غریبه، عمرو عاص و عید فطر.
• جلد دوازدهم: غدیر، غزوه، غیبت صغری، غیبت کبری، فاطمیه، فروع دین، فلسطین، فلسفه، قاجار، قالی شویان
• جلد سیزدهم: قبر، قذف، قرآن، قصص قرآن، قطب الدین شیرازی، قم.
• جلد چهاردهم: کربلا، کشف حجاب، کعبه، کلام، کوفه، گروه فرقان، گوهرشاد، لهوف.
• جلد پانزدهم: مامون عباسی، مبرقع، مجلس خبرگان، محمد بن عبدالله، مشهد، مفاتیح الجنان.

انتقادات

رسول جعفریان در سال ۱۳۹۱ با انتشار چند مطلب پیاپی در سایت خبرآنلاین برخی از مطالب این مجموعه را جعلی و بی‌اساس دانست.دبیرخانه دائرةالمعارف تشیع طی نامه‌ای اشتباهات را پذیرفته و آن‌ را ناشی از خطای ویراستاران دائرةالمعارف دانست براساس این نامه مسولین دایرة المعارف گفته بودند که در چاپ‌های بعدی اشتباهات را تصحیح خواهند کرد.

خرمشاهی با ناراحتی از برخی از انتقاد‌ها می‌گوید خیلی‌ها به خانم محبی گفته‌اند «اگر آقای دکتر صدر حاج سیدجوادی در این دائره المعارف نبود، ما از این مجموعه حمایت جدی می‌کردیم.» خرمشاهی ادامه داده است که احسان یارشاطر از ایرانشناسان در اروپا، با دیدن این دائرة المعارف گفته بود، فکر کنم تمام امکانات جمهوری اسلامی برای انتشار این اثر به کار گرفته شده است. بنده پیغام فرستادم بله، تمام امکانات را به کار گرفته‌اند، البته برای منتشر نشدن این دائرة المعارف.

جستارهای وابسته

• دائرة المعارف بزرگ اسلامی
• دانشنامه جهان اسلام

پانویس

منابع